آندومتریوز چیست؟ وجود بافت آندومتر در هر نقطه‌ای خارج از محل طبیعی را آندومتریوز می‌گویند که در تمام بافت‌های بدن به جز طحال ممکن است به‌وجود آید. ولی شایع‌ترین محل قرارگیری آن در لگن و تخمدان‌هاست. بافت نابه‌جای آندومتر در هر جایی از حفره‌ی لگنی ممکن است یافت شود: روی تخمدان‌ها، لوله‌های تخمک‌بر، روی رباط‌های رحم، دیوارهی جداری لگن، دیوارهی جداکننده‌ی مقعد، واژن و هم‌چنین ممکن است در زخم‌های پس از عمل سزارین، زخم‌های لاپاراسکوپی یا لاپاروتومی، روی مثانه، در شکم، روی روده‌ی کوچک و بزرگ، آپاندیس نیز به‌وجود آید. گاهی درون واژن، مثانه، روی پوست و حتی در شش‌ها، نخاع و مغز هم دیده شده است.
علایم و نشانه‌های این بیماری چیست؟ علایم و نشانه‌های بیماری بسیار متغیر بوده که عبارت است از: درد در هنگام قاعدگی، درد در هنگام مقاربت، درد موقع تخمک‌گذاری، دردهای مزمن لگنی (۲۰-۸۰ درصد)، علایم دوره‌ای حین یا قبل از قاعدگی همراه یا بدون خونریزی غیرطبیعی، علایم شبه آنفولانزا (ضعف، بی‌حالی مزمن) و ناباروری می‌باشد.
درد لگنی شایع‌ترین یافته‌ی آندومتریوز در سنین بلوغ و ناباروری شایع‌ترین یافته در سنین ۳۸-۴۲ سالگی است. علایم بر حسب محل گرفتاری و شدت بیماری متفاوت می‌باشد. ولی باید متذکر شد که همیشه رابطه مستقیمی بین میزان گرفتاری و شدت علایم نیست. علایم بسته به اینکه آندومتریوز در کجا قرار دارد و چه بافتی را درگیر کرده است، متفاوت می‌باشد؛ مثلا اگر روده را درگیر کرده باشد، می‌تواند درد عضلانی شکمی و خونریزی روده را در پی داشته باشد و یا اگر آندومتریوز روی ریه باشد، در موقع پریود فرد دچار خلط خونی می‌شود.
به‌طور معمول دردها پیش رونده و دوره‌ای هستند و شایع‌ترین آنها درد هنگام قاعدگی و درد در زمان مقاربت است. معمول‌ترین نشانه‌ی رشد نابه‌جای بافت رحم، درد در ناحیه‌ی لگن است؛ این درد بیشتر مربوط به سیکل ماهانه است، اما فردی که دچار این مشکل شده، ممکن است دچار دردهای شود که با سیکل ماهانه‌اش ارتباطی نداشته باشد. در بسیاری از زنان، درد آندومتریوز به اندازه‌ای شدید و ناتوان‌کننده است که برنامه‌ی زندگی فرد را به هم می‌ریزد. هم‌چنین ممکن است به مرور باعث چسبیدن اندام‌های درونی به یکدیگر شده و تغییر آناتومیکی در لگن ایجاد کند.
عوامل تشدیدکننده بیماری آندومتریوز خانم‌هایی که حامله نمی‌شوند یا حاملگی را به تعویق می‌اندازند. (چنانچه در ناباروری شیوع بیشتری دارد.) سابقه خانوادگی آندومتریوز تنگ یا بسته بودن سرویکس و موارد آنومالی‌های رحمی پیشگیری اقدام خاصی برای پیشگیری نمی‌توان انجام داد. تنها می‌توان با تشخیص زود هنگام و درمان مناسب از گسترش آندومتریوز تا حدی جلوگیری کرد. عواقب مورد انتظار بدون درمان، آندومتریوز تدریجا شدید می‌شود. اما پس از یائسگی، به علت کاهش تولید استروژن، تدریجا پسرفت می‌کند. علایم را می‌توان با دارو تخفیف داد و گاهی این بیماری با جراحی قابل معالجه است. در خانم‌هایی که شدت بیماری در آنها زیاد است، موفقیت درمان کمتر است. عوارض احتمالی درد ناتوان کننده اما این درد هیچ‌گاه نشانه‌ای از تهدید زندگی نیست. مشکلات ادراری و اجابت مزاج چسبندگی احشای لگنی برگشت آندومتریوز پس از جراحی وجود بافت کاشته شده بر تخمدان می‌تواند باعث ایجاد کیست‌های بزرگ و توده‌های لگنی به نام آندومتریوما شود. تشخیص آندومتریوز تنها راه قابل اعتماد (gold standard) جهت تشخیص قطعی آندومتریوز، لاپاروسکوپی و نمونه‌برداری از بافت است.
یک توصیف دقیق از نوع محل و گسترش تمام ضایعات و چسبندگی‌‌ها باید در لاپاراسکوپی مشخص شود. شواهد در مورد زمان انجام لاپاراسکوپی که بهتر است در زمان به خصوصی از سیکل قاعدگی انجام شود، ناکافی است. اما در عرض ۳ ماه از اتمام درمان هورمونی، نباید انجام شود؛ چون تشخیص کمتر از میزان واقعی بیماری می‌باشد. این روش اگر زیر نظر پزشک و جراح کاردانی انجام نشود، ممکن است بیماری تشخیص داده نشود و در بسیاری از موارد بیمار حاضر به جراحی نباشد. بنابراین، پزشک متخصص زنان باید نشانه‌های بیماری را به درستی شناخته و پس از به‌دست آوردن پیشینه‌ا‌ی از نشانه‌های بیماری، بیماری را درمان نماید. سونوگرافی، اسکن ام.آر.آی (MRI) و بررسی‌های دیگر را می‌توان پیشنهاد داد ولی هیچ‌کدام به‌طور قطع بیماری را مشخص نمی‌کند، اما میتوانند به تشخیص آن کمک کند. در صورتی‌که شواهد کلینیکی حاکی از آندومتریوز عمقی در حالب مثانه یا روده بوده باشد، جهت بررسی دقیق از MRI یا سونوگرانی، باریم انما و IVP (پیلوگرافی داخل وریدی) بر اساس علایم استفاده می‌شود. MRI محل دقیق ضایعات عمیق و رتروپریتونئال را مشخص می‌کند. در مقایسه با لاپاراسکوپی، سونوگرافی ترانس واژینال (TVS) تشخیص آندمتریوز پریتوئن ارجحیتی ندارد. اما روش مفیدی در تایید یا رد تشخیص آندومتریومای تخمدانی است. هم‌چنین TVS ممکن است در تشخیص ضایعات مثانه یا رکتوم نقش داشته باشد.
اقدامات درمانی درمان آندمتریوز بسیار پیچیده و نیازمند درمان فردی است و نمی‌توان برای تمام بیماران یک راه‌حل درمانی توصیه شود. بیماری که علامت آندومتریوز وجود ندارد، ممکن است در هنگام جست‌وجوی علت ناباروری، به آن مشکوک شد. جهت کمک به تشخیص، پزشک معاینه لگنی را انجام خواهد داد و تشخیص توسط لاپاراسکوپی تایید می‌شود. مسلما Gold standard تشخیصی آندومتریوزیس هیستولوژی است اما با توجه به علائم کلینیکی مشخص و شدت علائم در حین و قبل از دوره قاعدگی (mensturation) بیمار و نیز علائم فیزیکال کمک کننده، اصلا هیستولوژی ضروری نیست مگر در مواردی که شک به وجود آندومتریوزیس یا ضایعات مشابه در پریتوئن و لگن وجود داشته باشد. درمان‌های بسیاری برای آندومتریوز وجود دارد؛ انتخاب روش درمانی به سن، اعضای مبتلا، شدت علایم همراه با آندومتریوز (درد و ناباروری) و تمایل فرد به بچه‌دار شدن در آینده بستگی دارد. ممکن است درمان‌های هورمونی یا جراحی نیز توصیه شود. در انواع موردهای خفیف، ممکن است درمان ضرورت نداشته باشد. ولی اگر علایم باعث درد سر و آزار بیمار باشد، یکی از چندین نوع درمان هورمونی را که باعث توقف قاعدگی برای چند ماه می‌شود توصیه می‌شود، این داروها شامل دانازول و GnRH agonist می‌باشند. تمامی داروهایی که تولید هورمون استروژن را کم نموده و یا قاعدگی را متوقف می‌سازند جهت درمان استفاده می‌شود. در روش انتخابی دیگر، ممکن است قرص‌های ضدبارداری ترکیبی تجویز شود؛ این درمان حدود ۶-۱۲ ماه ادامه می‌یابد که بهتر است به‌صورت Continious مصرف شود. تکه‌های کوچک آندومتر که در دوره هورمون درمانی به درمان پاسخ نداده‌اند، ممکن است به وسیله جراحی توسط لیزر در طی لاپاروسکوپی از بین برده و تخریب شوند. به هر حال آندومتریوز بیماری عود کننده است و ممکن است بعد از درمان نیز عود نماید. اما در موارد آندومتریوز شدید و در مورد هر بیماری که آندمتریوز تخمدانی دارد، دو جنبه بسیار مهم باید مد نظر باشد: -۱ سن بیمار -۲ سابقه جراحی قبلی. در برخی از مطالعات، ارتباطی بین آندومتریوز و سرطان تخمدان مطرح شده است که در کیست‌های ۴ سانتی‌متر و بالاتر این شک وجود دارد. ولی قطعا فقط ۱ بار جراحی بر آندومتریوما توصیه می‌شود و جراحی مجدد به هیچ وجه پذیرفته نیست.
در صورتی‌که فرد آندومتریوز شدید داشته و تصمیم به داشتن فرزند نداشته و یا نزدیک به یائسگی باشد، پزشک ممکن است توصیه به هیسترکتومی (Hysterectomy) نماید. در این عمل رحم و تخمدان‌ها برداشته و به همراه آن سایر نواحی مبتلا به آندومتریوز نیز پاکسازی می‌شود.
تاثیر تغذیه در آندومتریوز * بعضی غذاها در رژیم غذایی باید حذف یا کم مصرف شوند، از جمله مصرف غذاهایی که موجب افزایش “پروستاگلاندینها” میشوند، باید محدود شود؛ زیرا پروستاگلاندینها موجب تحریک ترشح استروژن میشوند. البته به خاطر داشته باشید که همه پروستاگلندین‌ها مضر نیستند، مثلا پروستاگلندین E1 علایم آندومتریوز را تسکین می‌‌دهد.
* مصرف غذاهایی مانند: چربی‌‌ها، نمک، شکر، فرآورده‌های لبنی و کافئین باید محدود شود؛ زیرا این غذاها باعث کاهش عملکرد صحیح کبد می شوند. “کبد”عضو اصلی تنظیم هورمون‌ها و ویتامین‌های گروه B در بدن است که به کاهش سطح استروژن کمک می‌کند.
* کاهش مصرف گوشت قرمز و فرآورده‌های گوشتی نیز یک راه موثر برای کنترل آندومتریوز است. بسیار تاکید می‌شود که به‌جای گوشت قرمز از فرآورده‌های سویا مانند: توفو و میزوو (غذاهایی که از نظر فیبر غنی هستند) استفاده شود. با توجه به اینکه فرآورده‌های سویا غنی از فیبر هستند و دارای عناصری هستند که میزان استروژن را در بدن کنترل میکنند، میتوانند موجب کاهش درد نیز شوند.
غذاهای مفید در آندومتریوز * غذاهای حاوی ویتامین‌های گروه B مانند: ماهی، برنج، ماکارونی، نان‌‌ها، غلات سبوس‌‌دار و سبزیجات برگ سبز باید در برنامه غذایی روزانه مصرف شود. ویتامین‌های گروه B مقدار استروژن را در بدن کنترل میکنند و به کاهش علایم آندومتریوز کمک میکنند، بنابراین به کنترل کننده سطح استروژن معروفند. علاوه بر این ویتامین‌های گروه B به مخصوص B6، B2، B1 از برگشت مجدد آندومتریوز جلوگیری میکنند.
* آنتی اکسیدان‌‌هایی مانند: بتاکاروتن، سلنیوم، ویتامین C و ویتامین E به همان میزانی که در کاهش گرفتگی عضلات و خونریزی در قاعدگی مفید و کارآمد بوده، در ارتقای سیستم ایمنی بدن نیز موثرند و میتوانند به کنترل آندومتریوز و دردهای ناشی از آن کمک کنند. منابع خوب آنتی اکسیدان‌‌ها شامل: اسفناج، کلم بروکلی، کرفس، خیار، بادام و روغن گل آفتاب‌‌گردان و روغن گلرنگ هستند.
این مطلب به تائیدیه خانم دکتر فیروزه غفاری رسیده است.